Jump to content

झिर्कोनियम

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून

(Zr) (अणुक्रमांक ४०) धातुरूप रासायनिक पदार्थ.


,  Zr
सामान्य गुणधर्म
साधारण अणुभार (Ar, standard)  ग्रॅ/मोल
- आवर्तसारणीमधे
हायड्रोजन हेलियम
लिथियम बेरिलियम बोरॉन कार्बन नत्रवायू प्राणवायू फ्लोरीन निऑन
सोडियम मॅग्नेशियम ॲल्युमिनियम सिलिकॉन स्फुरद गंधक क्लोरिन आरगॉन
पोटॅशियम कॅल्शियम स्कॅन्डियम टायटॅनियम व्हेनेडियम क्रोमियम मँगेनीज लोखंड कोबाल्ट निकेल तांबे जस्त गॅलियम जर्मेनियम आर्सेनिक सेलेनियम ब्रोमिन क्रिप्टॉन
रुबिडियम स्ट्रॉन्शियम यिट्रियम झिर्कोनियम नायोबियम मॉलिब्डेनम टेक्नेटियम रुथेनियम ऱ्होडियम पॅलॅडियम चांदी कॅडमियम इंडियम कथील अँटिमनी टेलरियम आयोडिन झेनॉन
Caesium Barium Lanthanum Cerium Praseodymium नियोडायमियम Promethium Samarium Europium Gadolinium Terbium Dysprosium Holmium Erbium Thulium Ytterbium Lutetium Hafnium Tantalum Tungsten Rhenium Osmium Iridium Platinum सोने पारा Thallium Lead Bismuth Polonium Astatine Radon
फ्रान्सियम रेडियम ॲक्टिनियम थोरियम प्रोटॅक्टिनियम युरेनियम नेप्चूनियम प्लुटोनियम अमेरिसियम क्युरियम बर्किलियम कॅलिफोर्नियम आइन्स्टाइनियम फर्मियम मेंडेलेव्हियम नोबेलियम लॉरेन्सियम रुदरफोर्डियम डब्नियम सीबोर्जियम बोह्रियम हासियम मैटनेरियम Darmstadtium Roentgenium Copernicium Nihonium Flerovium Moscovium Livermorium Tennessine Oganesson


Zr

गण अज्ञात गण
भौतिक गुणधर्म
घनता (at STP)  ग्रॅ/लि
आण्विक गुणधर्म
इतर माहिती
संदर्भ | विकिडेटामधे

प्रसिद्ध जर्मन रसायनशास्त्रज्ञ मार्टिन हेन्‍रिक क्लॅपरॉथ यांना १७८९ साली एक नवे मूलद्रव्ये सापडले. त्यांनी याचे नाव झिर्कोनियम असे ठेवले. याच्या सोनेरी, नारिंगी आणि गुलाबी रंगांच्या छटांमुळे हे खनिज अलेक्झांडर द ग्रेट याच्या काळापासून मौल्यवान खड्यात गणले गेले. अरबी भाषेतील झरकन म्हण्जे सोनेरी या शब्दावरून झिर्कोनियम हे नाव आले असावे.

जर्मन रसायनशास्त्रज्ञ क्लॅपरॉथ

गेल्या शतकाच्या सुरुवातीस झिर्कोनियमची शुद्ध प्रत तयार करणे शक्य झाले आणि तेव्हा समजले की झिर्कोनियम सोबतच नेहमी हाफ्नियम हा धातूही असतोच आणि या वस्तुस्थितीकडे सुमारे १३० वर्षे येवढा मोठा काळ शास्त्रज्ञांचे लक्ष नव्हते. झिर्कोनियम आणि हाफ्नियम हे दोन धातू वेगळे करणे एक कठीण काम आहे. या दोन धातूंच्या रासायनिक गुणधर्मात खूपच साम्य आहे. [ अपूर्ण वाक्य]

शुद्ध झिर्कोनियमचे बाह्यस्वरूप पोलादाप्रमाणेच असते पण ते पोलादापेक्षा अधिक ताकदवान असते. झिर्कोनियम धातू अनेक प्रकारच्या दाहक माध्यमानाही दाद देत नाही. नायोबियमटायटॅनियमपेक्षा याची गंजरोधकता जास्त आहे. तर अल्कली द्रव्यांबाबतची याची गंजरोधकता टांटालमपेक्षा अधिक आहे. यामुळे मज्जासंस्थेच्या शल्यकर्मात झिर्कोनियम पासून तयार केलेला "दोरा" टाके घालण्यासाठी वापरला जात असे. तर शल्यकर्मासाठी वापरली जाणारी शस्त्रे झिर्कोनियम धातूची बनविलेली असतात.

पोलादात झिर्कोनियम मिसळल्यामुळे पोपडे पडण्याचा दोष कमी करता येऊ शकतो. बांधकामात वापरल्या जाणाऱ्या पोलादात झिर्कोनियम मिसळल्यामुळे त्याची गंजण्याची प्रवृत्ती कमी होते. हा मिश्रधातू उच्च तपमानावर तापविल्यावरही त्यावर काहीही दुष्परिणाम होत नसल्याने घडीव काम, ठोकून आकार देण्याचे काम अतिशय वेगाने करता येते. अलोह धातूंसोबत झिर्कोनियम वापरून चांगले परिणाम मिळतात. झिर्कोनियम तांबे, कॅडमियम, ॲल्युमिनियम, मॅग्नेशियम, टायटॅनियम, मॉलिब्डेनम या धातूंसोबत वापरल्यावर उत्तम परिणाम दिसून येतात. आणुभट्टीमध्ये युरेनियमचा वापर अणुगर्भीय इंधन म्हणून होतो, या युरेनियमवर झिर्कोनियमचे आवरण वापरतात. झिर्कोनियम १८५०° से. वर वितळत असल्याने ते अणुभट्टीतील तापमान उत्तम प्रकारे सहन करू शकते.

झिर्कोनियमची अल्कधर्मी संयुगे रेनकोटवर दिल्या जाणाऱ्या थरांमध्ये वापरल्याने ते उत्तम प्रकारे जलरोधक बनतात, छपाईची रंगीत शाई, खास प्रकारची वॉर्निशे बनविण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात झिर्कोनियमचा वापर मिश्र स्वरूपात होतो. तर इंजिनासाठी उच्च दर्जाचे इंधन तयार करण्यासाठी झिर्कोनियमची संयुगे उत्प्रेरक म्हणून वापरली जातात. कातडी कमाविण्याच्या कामात झिर्कोनियम-सल्फेट संयुगे वापरली जातात. सुमारे २७००° से. तापमानाला टिकणारे झिर्कोनियम डायॉक्साईड, झिर्कोनियम-बोराईड, इ. संयुगे उच्च तापमान टिकविणारे साहित्य तयार करण्यासाठी, तसेच काच तयार करण्यासाठी वापरतात.